Artikel: Wouter Hillaert over Kunst & Zwalm (De Standaard)

Wat maïs en brood in Zwalm over de wereld vertellen

Van cinema in de maïs tot een Mariakapel vol naalden van pijn: ver weg van de stad graaft de biënnale 'Kunst & Zwalm' naar de grond der dingen. “Het platteland is het toneel van belangrijke hedendaagse vraagstukken.”

02-09-2025, De Standaard, Wouter Hillaert

Op een lege grindparking bij de IJzerkotmolen spuit Ismail Matar nog snel een likje oranje verf op zijn sculptuur Ashes of us : een knoop van kalligrafische krullen die oprijzen uit een hoop bouwafval, verzameld in de buurt. Terwijl de eerste bezoekers aan Kunst & Zwalm al komen aankuieren, plannetje in de hand, morrelt de Palestijnse kunstenaar nog met zijn laatste ijzerdraadjes, tegen de wind in. “Dit werk is mijn feniks voor het volk van Gaza”, legt hij uit. “De krullen zijn de eerste Arabische letters van enkele namen van overleden Palestijnen, die nu naar de hemel reiken. Ze krijgen ons nooit kapot.”

Zijn werk roept een spanning op die door de hele kunstroute loopt, zes kilometer lang door het heuvelland rond Sint-Maria-Latem en Paulatem: de confrontatie tussen mondiale thema's als oorlog en klimaatopwarming en de stille vrede van dit rustieke landschap tussen kerktoren, maïsveld, manège en schapenweide. In een kapelletje verduidelijken de Griekse kunstenaressen Anna Housiada en Elli Vassalou van The Post Collective aan een bejaard koppel uit de buurt wat hun zelfgebakken brood met lokaal graan allemaal vertelt over kolonialisme en katholiek imperialisme. Spraakverwarring loert om de hoek.

Kunst zonder bubbels

Toch is precies die spanning het uitgangspunt van gastcuratoren Ewoud Vermote, Leontien Allemeersch en Vincent Focquet van Kunstenplatform Plan B, het collectief dat deze zomer net tien jaar bezig is met hedendaagse kunst in de rurale omgeving. “Het platteland, als plek in transformatie, is het toneel van belangrijke hedendaagse vraagstukken”, stelt hun bezoekersgids. Met het thema 'grond' als leidraad hebben ze internationale kunstenaars uitgenodigd om in Zwalm een brug te slaan naar gemeenschapsrituelen en ecologische strijd elders in de wereld, als inspiratie of als waarschuwing.

Zo laat videokunstenares Pinar Ögrenci in een kale schuur Turkse vrouwen getuigen over hun verzet tegen de bouw van thermische installaties op hun dierbare grond. In een houtatelier, tussen strak gezaagde planken, doet een bezwerende video-installatie van de Belgisch-Congolese kunstenaar Léonard Pongo rivieren en bossen tot leven komen als één groot zwijgend spreekkoor. Back2soilbasics, een collectief van vooral Brusselaars van kleur met interesse in permacultuur (een vorm van eco­lo­gi­sche land­bouw), pootte op een bietenveld kleurrijke spreuken tussen de teelt: “De schoonheid van onze landen is in onze eigen handen.” Het is een gedachte die als een groene draad door de kunstroute loopt: zonder zorg voor de grond geen zorg voor de mensen.

Plan B twijfelde niet lang toen het voor deze editie aangezocht werd door Boem vzw, een club van lokale vrijwilligers en kunstliefhebbers die al sinds 1997 elke twee jaar Kunst & Zwalm organiseert. “Onze belangstelling voor het rurale achterland heeft vele kanten”, zegt Focquet. “Niet alleen de snelle politieke verrechtsing van het platteland baart ons zorgen. Er wonen hier ook veel mensen die niets met kunst hebben, omdat die zich vooral in de stad afspeelt. Hun verhaal wordt weinig verteld. Ik vrees dat we in de kunsten een deel verbeelding van alternatieve toekomsten mislopen.” Door een wisselwerking van stedelijke kunstenaars met de regio wil Plan B de bubbels wederzijds doorprikken.

Prikken in de postkaart

Meerdere werken zijn ontstaan met inbreng van de lokale gemeenschap. Zo bracht het duo Agripuncture de pijnpunten van omwonenden in kaart, het zijn wrange herinneringen aan specifieke plekken. In een Mariakapel, onder het weeë gezang van zelfgeschreven gospel met al die kleine of grote trauma's, kunnen bezoekers met een priknaald zelf extra pijnpunten toevoegen op de kaart van Zwalm. Er groeit een hele geografie met woorden als “kostschool”, “Witte Brigade”, “exhibitionisme”, “sluikstorten” en een zelfmoord in het kasteel van Nederzwalm.

Bewust liet Plan B zich niet alleen leiden door het hoge postkaartgehalte van deze pittoreske streek, maar wilde het ook doorgraven naar haar minder zichtbare achterkant. “Waar sommige landelijke kunstroutes het uitzicht louter als decor gebruiken, zochten wij meer inhoudelijke verankering”, zegt Vermote. “Monumentale kunst van bekende kunstenaars was niet onze insteek. Het mooiste compliment kregen we van alle vrijwilligers die mee toezicht houden op de locaties: ze vonden onze expo 'heel erg Zwalm'.”

Ook lokale kunstenaars dragen hun steentje bij. In het geval van het ambachtelijke Atelier V.V. mag je dat letterlijk nemen: samen met twee grafisch ontwerpers voorzag het een stuk kerkmuur van een nieuw kunstig baksteenpatroon, bedrukt met zelfgemaakte verf van steenpuin. Ook de activistische Vrienden van de Zwalmse Dorpen tekenen voor een opmerkelijk werk: een immense guillotine boven een kaart van Zwalm, om te waarschuwen voor de verkoop van publieke gronden voor snel gewin.

Noodklok

Even verderop zorgt Klokkenluider voor een passende soundtrack. Bert Villa plaatste zijn noodklok van zeven meter hoog, ontworpen in Zeeland als echo aan de Watersnoodramp van 1953, te midden van een uitgestrekt geploegd veld. Krachtdadig trekt een troepje bezoekers aan het touw. Over het ingeslapen dorp klinkt hun klepperende alarm voor rampen die ons wachten.

Het mooiste werk blijft intussen het landschap zelf. Kunstenaarsduo Een-twee speelt daar slim op in met zijn Cinema Belvedere . Door een nauw gangetje tussen de maïs, voorzien van een bakje lokale popcorn, stijg je via een trapje ineens boven het gebladerte uit. Op stille bankjes krijg je door een stalen frame niet de beloofde landschapsfilm te zien, maar de heuvels zelf, zo ver het oog reikt. Een Nederlands koppel, per toeval op bezoek in de streek, kraait het uit. “Dus zo ziet cinema in België eruit! Je hoeft hier zelfs de filmrollen niet te vervangen.”

“Zelfs na tien jaar blijf ik ervan versteld staan hoeveel er mogelijk is als je het land intrekt”, besluit Allemeersch van Plan B. “Waarom gaan zo weinig cultuurhuizen die buitenstedelijke confrontatie aan? Trek je blik open! Het vraagt misschien meer werk en energie, maar je krijgt er ook enorm veel voor terug.”